Гуманитарлық ғылымдағы жасанды интеллекттің маңызы


Жанат Байжомартұлы, сіз жасанды интеллект туралы баяндама жасадыңыз. Гуманитарлық саланың өкілі ретінде Жасанды интеллекттің мәні мен маңызы неде?
Жасанды интеллект (ЖИ) – үлкен тіл моделі ретінде өміріміздің ажырамас бір бөлігіне, күнделікті серігімізге айналды. ЖИ өмірімізді өзгертіп жатыр. Сарапшы болған соң мен де оны зерттеп, академиялық қызметімде жиі қолданамын. Бүгін ЖИ әсерімен университеттер мен мектептерде плагиат мәселесі өзекті болуда. Сонымен қатар, ЖИ ауқымды мәліметтерді тез өңдеудің қуатты үдеткіші (акселератор), аналитика үшін таптырмас құрал. Адам мен машинаның бірлескен зияткерлік күші – білім өндірісінің жаңа көкжиегін ашып отыр. ЖИ алгоримге сай істейтін автоматты аудармашы ғана емес, ол ақпаратты сараптайтын ақылды машинаға айналып отыр. Мәселен, қазақ тілі бүгін жасанды ақыл көмегімен жаңаша “ренессанс” және отарсыздану кезеңін бастан өткеріп жатыр: тілдің функционалдығы артып, жоғары сапалы мәтіндер жасау мүмкіндігі артты.
Жасанды интеллект гуманитарлық ғылымдарға қандай өзгерістер әкелді?
ЖИ гуманитарлық ғылымдар үшін үлкен мүмкіндіктер мен жаңа шекараларды ашты. Оған қоса, ЖИ әлеуметтік-гуманитарлық пәндердегі дәстүрлі зерттеу әдістерін қайта қарауға мүмкіндік береді. Мәселен, үлкен деректерді өңдеу арқылы біз бұрын-соңды мүмкін болмаған ауқымды зерттеулер жүргізе аламыз. ЖИ көмегімен біз әлеуметтік және мәдени құбылыстарды жаңа көзқарас бойынша зерттей аламыз. Мәтіндер мен архивтерді талдау, ауқымды саяси және идеологиялық дискурстарды сараптау, бұның бәрі зерттеу мүмкіндіктерімізді кеңейтеді. Осылайша, ЖИ гуманитарлық ғылымдардың зерттеу әдістерін байытады. Сонымен қатар, ЖИ когнитивті серіктес ретінде оқыту мен оқуға көмектесіп, халықаралық білімге ұтымды интеграциялануға жағдай жасайды.
ЖИ мен гуманитарлық ғылымдар арасында қандай байланыс бар? Оны қалай тиімді пайдалану керек?
ЖИ гуманитарлық ғылымдармен тікелей байланысты, өйткені оның өзі үлкен тіл моделі болған соң гуманитарлық зерттеулерді тереңірек және көпқырлы ете алады. ЖИ негізінен екі бағытта қызмет етеді: ол зерттеу құралы ретінде қолданылады (мысалы, мәтіндер мен деректерді өңдеу), әрі философиялық тұрғыдан қарастырылады (мысалы, ЖИ-дің этикалық және идеологиялық әсерлері). Бұл салада тек деректермен жұмыс істеу ғана емес, сонымен қатар адам болмысына қатысты жаңа сұрақтар қоя аламыз. ЖИ-ді гуманитарлық ғылымдарды дамытуда құрал ретінде пайдалана аламыз, бірақ ол ешқашан адамның ойлау қабілетін алмастыратын күш бола алмайды.
ЖИ жаңа пәнаралық бағыттарды дамытуға қандай үлес қосып отыр?
ЖИ жаңа пәнаралық бағыттардың дамуына ықпал етіп, сандық гуманитарлық ғылымдар (Digital Humanities) деген саланың қалыптасуы үлкен жаңалық. ЖИ пәнаралық зерттеулер жүргізуге көмектеседі, әсіресе күрделі тақырыптарға тез бойлау үшін тиімді. Мысалы, Хайдеггер мен Вебердің билік туралы философиялық көзқарастарын аз уақытта салыстырып, талдау жасайды. ЖИ мәтіндерді, тарихты, мәдениетті жаңа тәсілдермен зерттеуге мүмкіндік береді. Мысалы, үлкен көлемдегі тарихи деректерді талдау, оларды графикалық форматта көрсету, немесе мәдени құбылыстарды цифрлық карта арқылы визуализациялау мүмкіндіктері пайда болды. Сонымен қатар, ЖИ әлеуметтік желілер мен интернет-ресурстарды зерттеу арқылы қоғамдық дискурс, әлеуметтанулық пен саяси пікірлерді талдайды, әлеуметтік ғылымдарда жаңа бағыттарды дамытуға көмектеседі.
Жасанды ақылға қатысты қандай тәуекелдерге назар аудару қажет?
ЖИ-дің әлеуеті зор болғанымен бірнеше маңызды тәуекелдер бар. Біріншіден, “эпистемиологиялық отаршылдық” деген мәселеге назар аудару керек. ЖИ көбіне ағылшын тіліндегі және батыстық деректермен оқытылады, бұл өзге мәдениеттер мен дүниетанымдарды көлеңкеде қалдыруы мүмкін. Екіншіден, жалған ақпараттың таралуымен фейк жаңалықтар мен терең жасанды бейнелер (deepfake) жасау мүмкіндігі кең тарауда. Бұл алда саяси немесе әлеуметтік манипуляцияларға әкеп соғуы ықтимал. Сондай-ақ, ЖИ адамға тән қайшылық, нюанстар, сезімдері болмағандықтан адамша пайымның орнын баса алмайды. ЖИ күрделі гуманитарлық ұғымдарды, мысалы, ирония, символдық мағына немесе контекстті елемеуі ықтимал. Сондықтан ЖИ-ді тек құрал деп қарап, оған бар жауапкершілікті жүктемеу керек.
ЖИ гуманитарлық ғылымдарды тағы қалай өзгертуі мүмкін?
ЖИ гуманитарлық ғылымдарды толықтай алмастырмайды, бірақ оларды жаңа деңгейге көтереді. Біз әдетте ЖИ-ден шығармашылық пен сыни ойлауды күтеміз, десе де оны тек техникалық құрал деп қабылдау қажет. Мысалы, ЖИ арқылы біз ауқымды архивтерді талдап, бұрын ашылмаған деректерді іздей аламыз. Бірақ оның түсіндірмесі мәдени және тарихи контекстің тереңдігіне әзірше бойлай алмайды. ЖИ арқылы біз ғылыми зерттеу мен білім алу үдерісін жылдамдатамыз, бірақ бұл ешқашан адамның түсінігін, мәдениет пен философияның тереңдігіне толық балама алмайды.
Болашақта гуманитарлық ғылымдар мен ЖИ арасындағы қарым-қатынас қандай болуы мүмкін?
Болашақта гуманитарлық ғылымдар мен ЖИ арасындағы қарым-қатынас өте тығыз болады. Бірақ бұл қатынастың басты талабы ЖИ-ді дұрыс қолдана білу. ЖИ техникалық тұрғыдан ғалымдарға көмек көрсеткенімен, адамзаттың мәдени, этикалық және философиялық құндылықтарын ұмытпау қажет. Біз ЖИ-ді тек техникалық немесе өндірістік жабдық ретінде емес, қоғамды және мәдениетті терең түсіну үшін пайдалана аламыз. Сондықтан ЖИ мен гуманитарлық ғылымдар арасындағы болашақ байланыс адамның сыни және терең ойлау қабілетін дамытуға бағытталуы мүмкін.
Болашақта басты сұрақтар өзгеріссіз қалады: «Жасанды интеллект қалай адамды түсінеді?» немесе «Машиналар құрастырған тарихтың шындығына кім жауапты?» сияқты сұрақтар адам болмысына қатысты философиялық талқылауға негіз болмақ. ЖИ мен гуманитарлық ғылымдар тек техникалық емес, адамзаттың моральдық және этикалық дамуы тұрғысынан да маңызды болады. Жасанды интеллект гуманитарлық ғылымдарды алмастырмайды. Бірақ ол оларды дамытады: пайымдауға, есте сақтауға және әдістерін қайта құруға мәжбүр етеді. XX ғасыр идеология мен баяндау ғасыры болса, XXI ғасыр деректер, модельдеу және машина этикасы ғасыры болуы мүмкін.
ЖИ-мен жұмыс істейтін гуманитарий ғалымдарға қандай кеңес беруге болады?
Ғалымдарға бірінші кезекте ЖИ-ді тек құрылғы ретінде қабылдау қажет. Ол адамдардың сыни ойлауын, терең талдауын алмастыра алмайды. Университеттерде ЖИ сауаттылығын дамыту маңызды. Студенттерге ЖИ-мен бірлесіп ойлау және талдау дағдыларын үйрету қажет, дегенмен оның шектеулігін де түсіндіру қажет. ЖИ өнімдерін пост-колониалдық тұрғыдан қарастыруға болады, бұл жаңа әдіснамалық көзқарастарға негіз болады. Жаңа дәуірде кодты да, жанды да түсінетін гуманитарийлер болашақты қалыптастырады. Гуманитарлық ғалымдар бұл орасан мүмкіндікке қарсыласпай, адами және техникалық жақты тең ұстайтын этикалық бағдар болуы тиіс.
Сіз жасанды интеллекті көмегімен еліміздегі білім саласын жақсарту мақсатында қандай стратегиялық ұсыныстар айта аласыз?
Жасанды ақылды білім беру саласында тиімді және этикалық тұрғыдан қолдану үшін Қазақстанға кешенді стратегия қажет. Ең алдымен, ЖИ-дің академиялық ортадағы қолданылуына байланысты академиялық адалдық стандарттарын жетілдіру маңызды. Бұл үшін ЖИ қолданылған жұмыстарда міндетті түрде сілтеме беру тәртібін енгізу, арнайы тексеру жүйелерін (мысалы, антиплагиат және ЖИ-анықтау құралдары) дамыту қажет. Сонымен қатар, студенттер мен оқытушыларға арналған ЖИ этикасы бойынша оқыту бағдарламаларын іске қосу, білім беру жүйесінде ЖИ-дің әділ, ашық және адам құқығына сәйкес қолданылуын қамтамасыз етеді.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, Еуроодақтың ЖИ туралы заңында білім беру саласындағы ЖИ “жоғары тәуекелді” жүйе ретінде танылып, оны енгізу алдында адам құқықтарына ықпалын бағалау талап етіледі. Эстония ЖИ-ді оқу процесіне үйлесімді енгізіп, мұғалімдерге ЖИ этикасын оқыту арқылы оң нәтиже көрсетуде. Қазақстан үшін осындай тәжірибені негізге алып, ЖИ қолдану саясатына этикалық және құқықтық талаптарды енгізу, арнайы бақылау немесе реттеу институтын құру білім сапасын арттыруға және технологияны жауапкершілікпен пайдалануға жол ашады.
Сұхбатыңызға рахмет!

Соңғы жаңалықтар
-
Абай облысында 8 жасар қызды зорлаған ер адам өмір бойына бас бостандығынан айырылды
1 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
«Үш пәтермен үнсіздігімді сатып алмақ болды» – Сәкен Мамаштың бұрынғы жұбайы сот үкімі туралы
2 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Экс-дипломат Сәкен Мамаш жұбайын азаптағаны үшін 6 жылға сотталды
3 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев жаңа Салық кодексіне қол қойды
3 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Павел Дуров Telegram-ның Ресейде кеңсе ашатынын жоққа шығарды
6 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстанның халық жазушысы Исраил Сапарбай дүниеден өтті
7 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстанда дәрігерлерді ұрып-соғу жиілеп кетті: Денсаулық сақтау министрі халыққа үндеу жасады
8 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
“Жылқыға сүйреткен”: Жетісу облысында күйеуі әйелін қатыгездікпен өлтірді деп айыпталды
19 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Францияда үйлер бір еуродан сатылып жатыр
20 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Астанада баланы ұрғаны үшін сотталған балабақша қызметкері амнистиямен жазадан құтылып кетті
21 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
"Диплом жасап беретін адам бар ма?": Сотта Перизат Қайраттың хаты оқылды
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Ресей мен Украина тағы да қаза тапқан сарбаздардың мәйіттерімен алмасты
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
ҰҚК жанындағы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет немен айналысады?
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев NURORDA мектебінің оқушыларын STEM олимпиадасындағы жеңісімен құттықтады
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Израиль Сирияны атқылады: Бес адам қаза тапты
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Түркиядағы саяси ахуал шиеленісе түсті: Стамбул мэрі Имамоғлу 1 жыл 8 айға сотталды
1 күн бұрын Дулат Абдраманов
-
Тоқаев қол қойған жаңа заң бойынша әскерге шақыру тәртібі өзгереді
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алматы әуежайында кепілге адам алған ер адамға үкім шықты
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Бір апта жуылмаған жастыққап дәретхана отырғышынан 17 000 есе лас
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Парашют ашылмай қалған: Ақтөбеде әскери курсант жаттығу кезінде қаза тапты
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Киік етінің келісі қаншадан сатылатыны белгілі болды
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Перизат Қайрат ісі: Назарбаев мектебінің ата-аналары қайырымдылыққа жіберілген ақшаны қайтаруды сұрайды
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Өскемен әуежайының басшылығы бес жыл бойы қаржы жымқырып келген
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Әскери салада ауыс-түйіс: Тоқаев кадрлық өзгеріс жасады
3 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Трамп Ресей мен оның серіктестеріне қарсы 100 пайыздық баж салығын енгізетінін мәлімдеді
3 күн бұрын Дулат Абдраманов
-
Қазақстан 2027 жылы еурокубок финалын өткізуге өтінім берді
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев МӘМС жүйесіне өзгерістер енгізетін заңға қол қойды
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алматы әкімдігі 28 тұрғын үй кешенінен пәтер сатып алмауға кеңес берді
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Ұлытауда 16 млн теңгеге бәс тіккен әкімдік қызметкері жұмыстан босатылды
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстан азаматтығын алу үшін талап етілетін қазақ тілі деңгейі төмендеуі мүмкін
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстандық оқушылар Халықаралық химия олимпиадасында 4 медаль жеңіп алды
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақ әншісі "Славян базарында" Гран-при жеңіп алды!
4 күн бұрын Дулат Абдраманов
-
Трамп дүйсенбі күні Ресейге қатысты маңызды мәлімдеме жасайтынын айтты
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Трамп: НАТО Украинаға АҚШ-тан қару сатып әпереді
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Жылуға төлемеген алматылықтардың жалақысынан ақша ұстап қалып жатыр
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алматы тауларында жоғалып кеткен студенттің денесі табылды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
«Дикий Арманның» сыбайласы Дубайдан экстрадицияланды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Несие төлеуге қиналғандарға үш ай уақыт берілуі мүмкін
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Жамбыл облысының тұрғыны жедел жәрдем фельдшеріне травматикалық қарудан оқ атқан
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Астанада белгісіз ер адам Министрліктер үйінде от қойды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Оңтүстік Кореяның экс-президенті қайта қамауға алынды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Перизат Қайратты тергеу изоляторы қызметкерлері соққыға жыққаны рас па?
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев Трампқа жауап жолдады
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
ҚМДБ қажылыққа жинаған ақшасын сырқат балаларға таратқан павлодарлық қарияға жолдама табыстады
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Түркия Ердоғанға тіл тигізгені үшін Илон Масктың Grok чат-ботын бұғаттады
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Ұлттық қорғаныс университетінен Назарбаевтың есімі алып тасталуы мүмкін
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
13 адамның өмірін қиған өрт: Алматыдағы хостелдің иесі сотталды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Дастан Сәтбаев Чемпиондар лигасындағы алғашқы голын соғып, рекорд орнатты
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
CNN: Трамп Путинге "Украинаға шабуыл жасасаң, Мәскеуді тас-талқан етемін" деп қоқан-лоқы жасаған
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстандық спортшы Сауд Арабиясында ұсталды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан