Тіл мәселесінде уақыт біздің мүддемізге жұмыс істеуде


Қазақстан тәуелсіздіктің 34 жылында маңызды қоғамдық-cаяси даму кезеңдерінен өтіп, елеулі демографиялық өзгерістерге куә болды. Осы ретте мемлекеттік тіл бірте-бірте өте езекті қоғамдық мәселелерінің біріне айналуда. Бүгінгі күні мемлекеттік тілді саясиландырмай, қоғамда тіл мәселесін құқықтық алаң шеңберінде шешу аса маңызды. Уақыт біздің ұлттық мүдделеріміз бен бейбіт болашағымыз үшін жұмыс істеп жатыр.
Осы жылдың басында Президент қазақ тілінің болашағы жарқын екенін айтып, мемлекеттік тілдің қоғамды ұйыстыру жолындағы маңызды рөлін айрықша атап өткен еді. Жуырда, Мемлекет басшысы “ешкім ешкімге қай тілде сөйлеу керектігін мәжбүрлей алмайды” деген мағыналы мәлімдемесі жаңа саяси жүйенің қоғамдық келісімді, этносаралық толеранттылықты және қоғамдық тепе-теңдікті сақтауға деген ұмтылысын білдіреді. Меніңше, бұл мәлімдеме тілге қатысты жекелеген оқиғалар мен тіл мәселесінің саясилану ықтималдығына жауап ретінде айтылған сыңайлы.
Бәлкім, қазақтілді азаматтардың бір бөлігі қоғамдағы мемлекеттік тіл мәселесін әлі де өткір мәселе ретінде қабылдап, мемлекет қазақ тілін толық қолдауға жеткілікті саяси ерік-жігер танытпай отыр деп санауы мүмкін. Осы жағдайда “Қазақстанда қазақтілді азаматтардың құқықтары шектеле ме?” деген сұраққа құқық тұрғысынан ашық жауап берілуі тиіс. Заң жүзінде қазақтілділердің құқы әлбетте шектелмейді. Өйткені, Конституция бойынша, қазақ тілі – мемлекеттік тіл және оның мәртебесі заңмен қорғалған. Барлық мемлекеттік қызметтер, заңдар мен ресми құжаттар қазақ тілінде жүргізіледі.
Дегенмен, нақты өмірде шынайы жағдай күрделілеу болуы мүмкін. Өйткені, қалалық және өндірістік ортада көбіне орыс тілі әлі басым болуы ықтимал. Осындайда қазақтілді азаматтар қоғамдық орындарда мемлекеттік тілде сөйлеуді сұрағанда кейде ескерусіз қалып, жекеменшік бизнес, IT, құқық саласында қазақ тілі жеткілікті деңгейде қолданылмай келеді.
Соған қарамастан, соңғы жылдары жастар мен қала тұрғындары арасында қазақ тіліне қызығушылық айтарлықтай артып келеді. Әрине, соңғы 3-4 жылдағы тілге қатысты оң өзгерістерді атап өтпеуге болмайды. Соңғы бес жылда қазақтілді YouTube, Instagram, подкасттар мен сапалы контенттер көбейді. Осының әсерімен қалалық жастар қазақ тілін мәдениет, таным мен мансап тілі ретінде қабылдай бастады. Білім саласындағы реформалар өз нәтижесін бере бастады: мектеп бітірушілер мен талапкерлердің басым көпшілігі қазақ тілді болып, техникалық пәндер қазақшаға аударылуда. Қазақы болмыстың жылдам нығаюын өзге этностар мен тілдерге қарсы қоймау қажет. Қазақ тілінің символдық мәні де нығаюда – көше атауларының өзгеруі, топонимдердің жаңаруы, ұлттық мәдениеттің сән, музыка, өнер, мәдениет, кино арқылы танылуы орын алуда. Парламент депутаттары мен саясаткерлер көбіне қазақша сөйлейтін болды.
Қазақ тілі мүмкіндіктердің тіліне айналып, мемлекеттің және халықтың басты тілі ретінде азаматтық ұлт қалыптастырудың негізі бола алады. Тіл біздер үшін сыртқы әлемнен оқшауланбай, мәдени егемендікті нығайтудың құралы. Тілдің қолданыс аясын кеңейту үшін қазақ тілінде гуманитарлық және технологиялық салаларды дамыту арқылы елдің инновациялық әлеуетін арттыруға болады. Бұл тұста жасанды ақыл мен цифрландырудың маңызы аса зор. Түрлі этностарымыз қазақ тілі арқылы ұлттың ортақ болашағына үлес қоса алады.
Тіл мәселесінің шамадан тыс саясилануы – тәуекелдерге және қолдан жасалған қақтығыстарға апаруы мүмкін. Тіл белсенділері тарапынан да, олардың қарсыластары тарапынан да популизм мен радикализм болмауы тиіс. Бюрократия мен білім жүйесінің инерциясы тілдік реформаларды баяулатуы ықтимал. Әсіресе техникалық, интеллектуалды және ғылыми салаларда қазақ тілінде өнім жасайтын мамандарды арттыру қажет.
Осы ретте, Қазақстан көптілді елдердің тіл саласындағы тәжірибесін ескеріп, тиісті сабақтарды, шараларды қабылдауы қажет. Мысалы, Сингапур мен Малайзия қалай мемлекеттік тілдің басымдығын, этносаралық толеранттылықты сақтай алды, Алжирде отарлаушы француз тілінің ықпалын азайтуда араб тілін дамыту тәжірибесінің қандай болымсыз нәтижелері, Индонезияда тілді қалай латын әріптерімен стандарттай алды, Канададағы қостілділіктің артықшылығы мен зияны сияқты ұқсас елдердің тәжірибесінен қажетті тұстарын алып ұлттық тіл моделімізді жетілдіруге болады.
Қорытындылайтын болсақ, Қазақстан тіл мәселесін асықпай, бірақ батыл және ең оңтайлы түрде шеше алады деген сұраққа жауап беруіміз қажет. Қазақ тілін қалайша функционалды, танымдық, практикалық, толыққанды дамыған тілге айналдыра аламыз? Тіл мәселесінде агрессив мінез-құлық көрсету халқымыздың сабырлы табиғатына жараспайды, мемлекеттік тіл – қазақ үшін қақтығыс жолы емес, жұмсақ күшпен жеңу, біртіндеп, табиғи қазақыландыру жолы. Бұл – орыс тілі мен өзге тілдерден бас тарту емес, уақыт ұтып, табиғи өсімді, тарихи балансты қалпына келтіру. Қазақ тілі алдағы келешекте – мүмкіндіктердің, абыройдың, бейбіт достықтың, ұлттық диалогтың тілі болады. Қазіргі геосаяси дағдарыстар, сыртқы қысым мен жаһандық тұрақсыз жағдайда, Қазақстанға қалай болса да қоғамның ішкі бірлігін сақтау аса маңызды болып тұр. Демек қазақ тілі – Қазақстан азаматтарын бөлетін шекара емес, қайта басын біріктіретін көпір болуы тиіс.
Жанат Момынқұлов, Еуразия ұлттық университетінің аға оқытушысы, философия ғылымының кандидаты, саясаттанушы

Соңғы жаңалықтар
-
Абай облысында 8 жасар қызды зорлаған ер адам өмір бойына бас бостандығынан айырылды
47 минут бұрын Абдрахманов Мағжан
-
«Үш пәтермен үнсіздігімді сатып алмақ болды» – Сәкен Мамаштың бұрынғы жұбайы сот үкімі туралы
1 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Экс-дипломат Сәкен Мамаш жұбайын азаптағаны үшін 6 жылға сотталды
2 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев жаңа Салық кодексіне қол қойды
3 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Павел Дуров Telegram-ның Ресейде кеңсе ашатынын жоққа шығарды
5 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстанның халық жазушысы Исраил Сапарбай дүниеден өтті
7 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстанда дәрігерлерді ұрып-соғу жиілеп кетті: Денсаулық сақтау министрі халыққа үндеу жасады
7 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
“Жылқыға сүйреткен”: Жетісу облысында күйеуі әйелін қатыгездікпен өлтірді деп айыпталды
18 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Францияда үйлер бір еуродан сатылып жатыр
20 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Астанада баланы ұрғаны үшін сотталған балабақша қызметкері амнистиямен жазадан құтылып кетті
20 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
"Диплом жасап беретін адам бар ма?": Сотта Перизат Қайраттың хаты оқылды
23 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Ресей мен Украина тағы да қаза тапқан сарбаздардың мәйіттерімен алмасты
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
ҰҚК жанындағы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет немен айналысады?
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев NURORDA мектебінің оқушыларын STEM олимпиадасындағы жеңісімен құттықтады
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Израиль Сирияны атқылады: Бес адам қаза тапты
1 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Түркиядағы саяси ахуал шиеленісе түсті: Стамбул мэрі Имамоғлу 1 жыл 8 айға сотталды
1 күн бұрын Дулат Абдраманов
-
Тоқаев қол қойған жаңа заң бойынша әскерге шақыру тәртібі өзгереді
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алматы әуежайында кепілге адам алған ер адамға үкім шықты
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Бір апта жуылмаған жастыққап дәретхана отырғышынан 17 000 есе лас
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Парашют ашылмай қалған: Ақтөбеде әскери курсант жаттығу кезінде қаза тапты
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Киік етінің келісі қаншадан сатылатыны белгілі болды
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Перизат Қайрат ісі: Назарбаев мектебінің ата-аналары қайырымдылыққа жіберілген ақшаны қайтаруды сұрайды
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Өскемен әуежайының басшылығы бес жыл бойы қаржы жымқырып келген
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Әскери салада ауыс-түйіс: Тоқаев кадрлық өзгеріс жасады
3 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Трамп Ресей мен оның серіктестеріне қарсы 100 пайыздық баж салығын енгізетінін мәлімдеді
3 күн бұрын Дулат Абдраманов
-
Қазақстан 2027 жылы еурокубок финалын өткізуге өтінім берді
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев МӘМС жүйесіне өзгерістер енгізетін заңға қол қойды
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алматы әкімдігі 28 тұрғын үй кешенінен пәтер сатып алмауға кеңес берді
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Ұлытауда 16 млн теңгеге бәс тіккен әкімдік қызметкері жұмыстан босатылды
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстан азаматтығын алу үшін талап етілетін қазақ тілі деңгейі төмендеуі мүмкін
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстандық оқушылар Халықаралық химия олимпиадасында 4 медаль жеңіп алды
4 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақ әншісі "Славян базарында" Гран-при жеңіп алды!
4 күн бұрын Дулат Абдраманов
-
Трамп дүйсенбі күні Ресейге қатысты маңызды мәлімдеме жасайтынын айтты
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Трамп: НАТО Украинаға АҚШ-тан қару сатып әпереді
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Жылуға төлемеген алматылықтардың жалақысынан ақша ұстап қалып жатыр
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алматы тауларында жоғалып кеткен студенттің денесі табылды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
«Дикий Арманның» сыбайласы Дубайдан экстрадицияланды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Несие төлеуге қиналғандарға үш ай уақыт берілуі мүмкін
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Жамбыл облысының тұрғыны жедел жәрдем фельдшеріне травматикалық қарудан оқ атқан
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Астанада белгісіз ер адам Министрліктер үйінде от қойды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Оңтүстік Кореяның экс-президенті қайта қамауға алынды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Перизат Қайратты тергеу изоляторы қызметкерлері соққыға жыққаны рас па?
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Тоқаев Трампқа жауап жолдады
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
ҚМДБ қажылыққа жинаған ақшасын сырқат балаларға таратқан павлодарлық қарияға жолдама табыстады
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Түркия Ердоғанға тіл тигізгені үшін Илон Масктың Grok чат-ботын бұғаттады
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Ұлттық қорғаныс университетінен Назарбаевтың есімі алып тасталуы мүмкін
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
13 адамның өмірін қиған өрт: Алматыдағы хостелдің иесі сотталды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Дастан Сәтбаев Чемпиондар лигасындағы алғашқы голын соғып, рекорд орнатты
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
CNN: Трамп Путинге "Украинаға шабуыл жасасаң, Мәскеуді тас-талқан етемін" деп қоқан-лоқы жасаған
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Қазақстандық спортшы Сауд Арабиясында ұсталды
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан