Тіл мәселесінде уақыт біздің мүддемізге жұмыс істеуде


Қазақстан тәуелсіздіктің 34 жылында маңызды қоғамдық-cаяси даму кезеңдерінен өтіп, елеулі демографиялық өзгерістерге куә болды. Осы ретте мемлекеттік тіл бірте-бірте өте езекті қоғамдық мәселелерінің біріне айналуда. Бүгінгі күні мемлекеттік тілді саясиландырмай, қоғамда тіл мәселесін құқықтық алаң шеңберінде шешу аса маңызды. Уақыт біздің ұлттық мүдделеріміз бен бейбіт болашағымыз үшін жұмыс істеп жатыр.
Осы жылдың басында Президент қазақ тілінің болашағы жарқын екенін айтып, мемлекеттік тілдің қоғамды ұйыстыру жолындағы маңызды рөлін айрықша атап өткен еді. Жуырда, Мемлекет басшысы “ешкім ешкімге қай тілде сөйлеу керектігін мәжбүрлей алмайды” деген мағыналы мәлімдемесі жаңа саяси жүйенің қоғамдық келісімді, этносаралық толеранттылықты және қоғамдық тепе-теңдікті сақтауға деген ұмтылысын білдіреді. Меніңше, бұл мәлімдеме тілге қатысты жекелеген оқиғалар мен тіл мәселесінің саясилану ықтималдығына жауап ретінде айтылған сыңайлы.
Бәлкім, қазақтілді азаматтардың бір бөлігі қоғамдағы мемлекеттік тіл мәселесін әлі де өткір мәселе ретінде қабылдап, мемлекет қазақ тілін толық қолдауға жеткілікті саяси ерік-жігер танытпай отыр деп санауы мүмкін. Осы жағдайда “Қазақстанда қазақтілді азаматтардың құқықтары шектеле ме?” деген сұраққа құқық тұрғысынан ашық жауап берілуі тиіс. Заң жүзінде қазақтілділердің құқы әлбетте шектелмейді. Өйткені, Конституция бойынша, қазақ тілі – мемлекеттік тіл және оның мәртебесі заңмен қорғалған. Барлық мемлекеттік қызметтер, заңдар мен ресми құжаттар қазақ тілінде жүргізіледі.
Дегенмен, нақты өмірде шынайы жағдай күрделілеу болуы мүмкін. Өйткені, қалалық және өндірістік ортада көбіне орыс тілі әлі басым болуы ықтимал. Осындайда қазақтілді азаматтар қоғамдық орындарда мемлекеттік тілде сөйлеуді сұрағанда кейде ескерусіз қалып, жекеменшік бизнес, IT, құқық саласында қазақ тілі жеткілікті деңгейде қолданылмай келеді.
Соған қарамастан, соңғы жылдары жастар мен қала тұрғындары арасында қазақ тіліне қызығушылық айтарлықтай артып келеді. Әрине, соңғы 3-4 жылдағы тілге қатысты оң өзгерістерді атап өтпеуге болмайды. Соңғы бес жылда қазақтілді YouTube, Instagram, подкасттар мен сапалы контенттер көбейді. Осының әсерімен қалалық жастар қазақ тілін мәдениет, таным мен мансап тілі ретінде қабылдай бастады. Білім саласындағы реформалар өз нәтижесін бере бастады: мектеп бітірушілер мен талапкерлердің басым көпшілігі қазақ тілді болып, техникалық пәндер қазақшаға аударылуда. Қазақы болмыстың жылдам нығаюын өзге этностар мен тілдерге қарсы қоймау қажет. Қазақ тілінің символдық мәні де нығаюда – көше атауларының өзгеруі, топонимдердің жаңаруы, ұлттық мәдениеттің сән, музыка, өнер, мәдениет, кино арқылы танылуы орын алуда. Парламент депутаттары мен саясаткерлер көбіне қазақша сөйлейтін болды.
Қазақ тілі мүмкіндіктердің тіліне айналып, мемлекеттің және халықтың басты тілі ретінде азаматтық ұлт қалыптастырудың негізі бола алады. Тіл біздер үшін сыртқы әлемнен оқшауланбай, мәдени егемендікті нығайтудың құралы. Тілдің қолданыс аясын кеңейту үшін қазақ тілінде гуманитарлық және технологиялық салаларды дамыту арқылы елдің инновациялық әлеуетін арттыруға болады. Бұл тұста жасанды ақыл мен цифрландырудың маңызы аса зор. Түрлі этностарымыз қазақ тілі арқылы ұлттың ортақ болашағына үлес қоса алады.
Тіл мәселесінің шамадан тыс саясилануы – тәуекелдерге және қолдан жасалған қақтығыстарға апаруы мүмкін. Тіл белсенділері тарапынан да, олардың қарсыластары тарапынан да популизм мен радикализм болмауы тиіс. Бюрократия мен білім жүйесінің инерциясы тілдік реформаларды баяулатуы ықтимал. Әсіресе техникалық, интеллектуалды және ғылыми салаларда қазақ тілінде өнім жасайтын мамандарды арттыру қажет.
Осы ретте, Қазақстан көптілді елдердің тіл саласындағы тәжірибесін ескеріп, тиісті сабақтарды, шараларды қабылдауы қажет. Мысалы, Сингапур мен Малайзия қалай мемлекеттік тілдің басымдығын, этносаралық толеранттылықты сақтай алды, Алжирде отарлаушы француз тілінің ықпалын азайтуда араб тілін дамыту тәжірибесінің қандай болымсыз нәтижелері, Индонезияда тілді қалай латын әріптерімен стандарттай алды, Канададағы қостілділіктің артықшылығы мен зияны сияқты ұқсас елдердің тәжірибесінен қажетті тұстарын алып ұлттық тіл моделімізді жетілдіруге болады.
Қорытындылайтын болсақ, Қазақстан тіл мәселесін асықпай, бірақ батыл және ең оңтайлы түрде шеше алады деген сұраққа жауап беруіміз қажет. Қазақ тілін қалайша функционалды, танымдық, практикалық, толыққанды дамыған тілге айналдыра аламыз? Тіл мәселесінде агрессив мінез-құлық көрсету халқымыздың сабырлы табиғатына жараспайды, мемлекеттік тіл – қазақ үшін қақтығыс жолы емес, жұмсақ күшпен жеңу, біртіндеп, табиғи қазақыландыру жолы. Бұл – орыс тілі мен өзге тілдерден бас тарту емес, уақыт ұтып, табиғи өсімді, тарихи балансты қалпына келтіру. Қазақ тілі алдағы келешекте – мүмкіндіктердің, абыройдың, бейбіт достықтың, ұлттық диалогтың тілі болады. Қазіргі геосаяси дағдарыстар, сыртқы қысым мен жаһандық тұрақсыз жағдайда, Қазақстанға қалай болса да қоғамның ішкі бірлігін сақтау аса маңызды болып тұр. Демек қазақ тілі – Қазақстан азаматтарын бөлетін шекара емес, қайта басын біріктіретін көпір болуы тиіс.
Жанат Момынқұлов, Еуразия ұлттық университетінің аға оқытушысы, философия ғылымының кандидаты, саясаттанушы

Соңғы жаңалықтар
-
80 мың теңге үшін баласын көлікке байлап, сүйреп өлтірген
4 сағат бұрын Дулат Абдраманов
-
Австралия 16 жасқа дейінгі балаларға YouTube қолдануға тыйым салмақ
6 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Футболдан әлем чемпионатының жеребесі қайда, қашан өтетіні белгілі болды
8 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алматы аумағында жойқын зілзала күтіле ме?
10 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Салтанат Нүкенова ісі: Бақытжан Байжанов рақымшылыққа ілікті
10 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Бұрғылайды, тегістейді, сырлайды: Италияда робот көмекші жұмыс істеді
11 сағат бұрын Редакция
-
Елена Рыбакина Канададағы турнирін жеңісті бастады
13 сағат бұрын Редакция
-
3:0! «Қайрат» финдерді ұтып, келесі кезеңге шықты
13 сағат бұрын Редакция
-
Камчаткада 8 баллдан асатын жойқын жер сілкінісі тіркелді: цунами қаупі жарияланды
14 сағат бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Адамдар өз етінен стейк жасай ала ма?
1 күн бұрын Редакция
-
Қазақстан оқушылары халықаралық экономика олимпиадасынан жүлделі оралды
1 күн бұрын Редакция
-
Көкпарға қастандық па: Қырғызстандағы Дүниежүзілік Көшпенділер ойынынан көкпарды алып тастады
1 күн бұрын Редакция
-
Футболдан әскерге: Николя Тидің тосын шешімі
1 күн бұрын Редакция
-
Камбоджа- Таиланд қақтығысы тоқтады: бейбіт келісім жасалды
1 күн бұрын Редакция
-
Бариста Ресейде ресми мамандыққа айналды
1 күн бұрын Редакция
-
Қой сияқты қырып тастады: Нигерияда қарақшылар 38 тұтқынды өлтірді
1 күн бұрын Редакция
-
«Қайрат» үшін шешуші мүмкіндік: Алматыда «КуПС»-ке қарсы айқас
1 күн бұрын Редакция
-
Астанада ҚТҚ полигонында өрт шықты: 1200 шаршы метр аумақ отқа оранды
1 күн бұрын Редакция
-
Ресейден Солтүстік Кореяға тікелей рейс: 50 жылдан кейін алғаш рет!
2 күн бұрын Редакция
-
Газада аштық өршіп тұр: Еуроодақ көмек қолын созуға ниетті
2 күн бұрын Редакция
-
Dark Web операциясы: балаларға қатысты зорлық материалын таратқан 120 000 жазылушысы бар сайттар бұғатталды
2 күн бұрын Редакция
-
Бақтиер Зайнутдинов «Динамо» клубының ойыншысы атанды
2 күн бұрын Редакция
-
Қазақтар ерте өлем демесе дәрі мен тұзды азайтсын – нейрохирургтың кеңесі
2 күн бұрын Редакция
-
Шымкент әкімінің орынбасары Руслан Берденовке қастандық жасау ісі бойынша сот басталды
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Кариб аралдарында үй сатып алып, 130-дан астам елге визасыз кіру мүмкіндігіне ие болыңыз
2 күн бұрын Редакция
-
Қазақстанда 1 000 теңгелік коллекциялық монета айналымға шығады
2 күн бұрын Редакция
-
Сорбұлақта тікұшақ жоғалды: Құтқарушылардың іздестіруі үшінші күнге ұласты
2 күн бұрын Редакция
-
Мұнай бағасы көтерілді: бұл Қазақстан үшін не білдіреді?
2 күн бұрын Редакция
-
Аутизмі бар балаға дөрекі сөйлеген әйел қоғам наразылығын туғызды – Оқу-ағарту министрлігі түсініктеме берді
2 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Министрлік ҰБТ-дағы қабылданбаған апелляцияға түсініктеме берді
5 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Zoom-да өткен жиналыс кезінде қызметкерін құшақтап тұрған басшы қызметінен босатылды
5 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Перизат Қайрат 10 жылға сотталды
5 күн бұрын Редакция
-
Қырғызстанның Ош және Бішкек қалаларында 78 жекеменшік емхана жабылды
5 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Елімізде қандай салықтар алып тасталады?
5 күн бұрын Редакция
-
Тайланд пен Камбоджа арасындағы қарулы қақтығыстан 16 адам қаза болды
5 күн бұрын Редакция
-
«Ақтөбе» — «Спарта» 2:1: Еурокубоктегі тарихи жеңіс пен даулы пенальти
5 күн бұрын Редакция
-
79 елге жол ашық: Қазақстан паспорты Орта Азияда көш бастады
5 күн бұрын Редакция
-
Шерзат ісі бойынша сотталғандардың бірі бостандыққа шықты
5 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
«Астана» 1:1 «Зимбру»: Елордадағы тең ойын
6 күн бұрын Редакция
-
Шығын – 8 млн теңге: Астанада кәсіпкерлер рұқсатсыз демонтажға қарсы шықты
6 күн бұрын Редакция
-
Қазақстандық оқушы The New York Times эссе байқауында жеңіске жетті
6 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
«СК-Фармация» бюджетке 35 млрд теңге шығын келтірді деген күдікпен тергеліп жатыр
6 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Мұғалімдерге күш жұмсағандарға да жазаны қатаңдату мәселесі қарастырылып жатыр
6 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Түркия азаматтарына Қазақстанда 90 күнге дейін визасыз жүруге рұқсат берілуі мүмкін
6 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Дәрігерлерге қол көтергендерге 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы енгізіледі
6 күн бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Алакөл маңында жер сілкінді
6 күн бұрын Редакция
-
АҚШ Олимпиада комитеті трансгендер әйелдердің әйелдер жарысына қатысуын шектеді
1 апта бұрын Редакция
-
Өзбекстанда дәрігер қателесіп, науқастың сау аяғын кесіп тастаған
1 апта бұрын Редакция
-
Шығыс Қазақстанда жер сілкінді
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан
-
Бүгін Стамбулда Ресей мен Украина арасындағы келіссөздердің үшінші раунды өтеді
1 апта бұрын Абдрахманов Мағжан